dr Dominika Wojtasińska

KPCEN w Toruniu

O korzyściach z trudności. Jak skutecznie uczyć się na błędach?

Trudności w życiu to z jednej strony okoliczności zewnętrzne, na które nie mamy wpływu, z drugiej – nasze błędne decyzje, przekonania i postępowanie, które możemy modyfikować. „Na błędach człowiek uczy się rozumu” – twierdził Hezjod. Czy na pewno umiemy to robić skutecznie?

Korzyści z trudności

Życie rzadko zapewni nam cieplarniane warunki. Warto tłumaczyć to naszym uczniom, dzieciom – unikanie trudności działa na naszą niekorzyść. Prędzej czy później jakaś przeszkoda nas w życiu spotka, wychowanie „pod kloszem” spowoduje, że większa (a nawet i mniejsza) katastrofa życiowa nas zniszczy, będziemy nieprzygotowani do obrony swojego dobrostanu. Może stąd po części wynika tak duża skala problemów psychicznych u dzieci i młodzieży[1]? Helikopterowi rodzice[2], ułatwiający życie swoim pociechom na wszystkie sposoby, paradoksalnie im szkodzą. Błąd popełniony i przemyślany może być naszym sprzymierzeńcem.

Mądrość ludowa głosi: „Człowiek uczy się na własnych błędach. Mądry uczy się na cudzych. Głupiec popełnia ciągle te same, licząc na inne rezultaty”. Dzieląc się swoim doświadczeniem, skłaniamy uczniów i dzieci do refleksji, zwłaszcza gdy dodajemy, jak swoje błędy naprawiliśmy, czego one nas nauczyły. Uświadamiamy wychowankom, że autorefleksja jest niezbędna do rozwoju i osiągania wytyczonych celów. Nie trzeba przecież samemu popełnić danego błędu – wystarczy krytyczna obserwacja otoczenia i wyciąganie wniosków, by nauczyć się, że niektóre zachowania, wybory, decyzje nie popłacają.

Błędy uczą, ale tylko tych, którzy wiedzą, że je popełnili. „Największym błędem, jaki popełniasz, jest brak pytania o to, jaki błąd popełniasz”[3]. Łatwiej nam dostrzec błędy innych niż swoje, chętnie udzielamy rad i oceniamy, a trudności sprawia nam przyjęcie krytyki i dostrzeżenie własnych potknięć. Uczenie się na błędach wymaga czasu, wysiłku i samokrytyki, to czynniki niezbędne, by popełniony błąd przekuć w cenne doświadczenie, wzmacniające nasze zaufanie do siebie[4]. Bywa, że nie uświadamiamy sobie pewnych błędów ze względu na brak wystarczających kompetencji – wtedy, jeśli nie spotkamy kogoś, kto nami pokieruje i wytłumaczy niewłaściwe postępowanie, będziemy błąd powielać, nie rozumiejąc powodu swoich życiowych niepowodzeń czy fałszywych przekonań.

Uczmy o błędach poznawczych

Na co dzień mylimy się wiele razy, nie mając o tym pojęcia. Psychologia wyróżnia kilkadziesiąt rodzajów błędów, które popełnia większość z nas. Błędy poznawcze, skutkujące nieracjonalnym postrzeganiem rzeczywistości, wpływają na kształtowanie się naszych poglądów, podejmowane decyzje w życiu prywatnym i w pracy. Dlaczego je popełniamy? Psycholodzy uważają, że przyczyną jest chęć szybkiego podjęcia decyzji z braku czasu lub motywacji, podświadome unikanie sytuacji przykrych lub po prostu nasze ograniczone możliwości poznawcze[5]. Błędy te możemy podzielić na trzy grupy: stereotypy społeczne, błędy w przekonaniach i ocenie prawdopodobieństwa oraz błędy w zachowaniu i podejmowaniu decyzji[6].

Te wynikające ze stereotypów społecznych to np. efekt grupy (zachodzi, gdy mamy bardziej pozytywne nastawienie do ludzi, którzy należą do tej samej grupy, co my), fenomen sprawiedliwego świata (przekonanie, że świat jest w pewien sposób sprawiedliwy i ludzie dostają to, na co zasłużyli), efekt aureoli (skłonność do oceniania pewnych cech danej osoby, np. kompetencji, przez pryzmat innej cechy, np. urody), iluzja przejrzystości (tendencja ludzi do uważania, że ich stan psychiczny jest widoczny dla innych w większym stopniu niż w rzeczywistości).

Pomyłki w przekonaniach i ocenie prawdopodobieństwa to m.in. iluzja grupowania (tendencja do zauważania korelacji tam, gdzie w rzeczywistości ich nie ma), efekt pewności wstecznej (znamy go z często używanego stwierdzenia „wiedziałem, że tak będzie…” – ocenianie przeszłych wydarzeń jako bardziej przewidywalnych niż były w rzeczywistości), efekt przekonania (ocenianie poprawności argumentacji na podstawie zgodności konkluzji z własnymi opiniami, zamiast na podstawie faktycznej logiczności argumentów), efekt polaryzacji (przytaczanie tych samych neutralnych faktów do umocnienia zarówno pozytywnej, jak i negatywnej opinii na jakiś temat).

W błędach w zachowaniu i podejmowaniu decyzji możemy wyróżnić m.in. efekt autorytetu (poleganie wyłącznie na autorytecie), efekt czystej ekspozycji (wytworzenie pozytywnej opinii czy oceny obiektu pod wpływem częstego kontaktu z tym obiektem – zjawisko często nieuświadamiane, zachodzące w wyniku ekspozycji podprogowych[7], efekt zaprzeczania (tendencja do krytycznego weryfikowania informacji, które zaprzeczają dotychczasowym opiniom, przy jednoczesnym bezkrytycznym akceptowaniu informacji, które je potwierdzają), niechęć do straty (większe staranie, by uniknąć straty, niż coś zyskać), skrzywienie zawodowe (skłonność do oceniania zagadnienia z punktu widzenia swojej profesji, ignorując szerszy kontekst).

Czy nie brzmią nam znajomo? Większość zachowań sklasyfikowanych jako błędy poznawcze jest przeznas nieuświadamiana, popełniamy je automatycznie. Warto rozmawiać z naszymi dziećmi, uczniami natemat tych zautomatyzowanych reakcji i przekonań, by po pierwsze eliminować u siebie popełnianie takich błędów, po drugie – uczyć innych rozpoznawania manipulacji (wiele chwytów marketingowych lub sposobów prowadzenia dyskusji w debatach publicznych opiera się na wiedzy na temat naszej skłonnoścido popełniania błędów poznawczych). Zwłaszcza w dzisiejszych czasach, pełnych populistycznych haseł, fake newsów, szerzących się teorii spiskowych, taka wiedza byłaby bardzo przydatna, ułatwiała demaskowanie nielogiczności i rozeznanie w tym, co jest warte uwagi[8]. Rozmawiając z młodzieżą, zwróćmy uwagę na social media i obecne w nich manipulacje bazujące właśnie na błędach poznawczych[9]. Młodzi ludzie, bez wyrobionej zdolności krytycznego myślenia, są bardzo podatni na wpływy i przyswajanienie zweryfikowanych, fałszywych informacji.

Tłumacząc uczniom „pułapki myślenia”, w które wpadamy, warto sięgnąć do książki Sztuka jasnego myślenia, czyli 52 błędy poznawcze, które lepiej niech popełniają inni. Robert Dobelli na przykładach pokazuje[10], na czym polegają błędy poznawcze, które popełniamy na co dzień, np. dlaczego często przeceniamy naszą własną wiedzę (a innych uważamy za głupszych, niż są w rzeczywistości), dlaczego coś nie staje się prawdziwe tylko dlatego, że miliony ludzi uważają to za słuszne, dlaczego trzymamy się kurczowo jakiejś teorii, nawet jeżeli jest ewidentnie błędna. Chciałoby się powiedzieć: uczmy się na błędach, znając się na błędach. Wiedza z zakresu psychologii społecznej jest w tym przypadku bardzo pomocna.

Wyzwolić się z pułapki perfekcjonizmu

Nie bójmy się błędów – jak mówi stare powiedzenie: lepiej coś zrobić i żałować, niż żałować, że się nie zrobiło… Warto podejmować ryzyko, nawet ze świadomością, że może ono prowadzić do błędu. Nie byłoby odkryć, postępu nauki, rozwoju cywilizacji, gdyby ludzie bali się niepowodzeń i niczego nowego nie próbowali. Jacek Walkiewicz, psycholog, podczas swojego występu na TedxWSB, inspirując do podejmowania wyzwań i realizowania swoich marzeń, stwierdził: „Rozwój to wychodzenie poza swoją strefę komfortu. W strefie komfortu niewiele ciekawego może się wydarzyć”[11]. Trwanie w niej nie jest rozwijające. Będziemy może czuli się wtedy bezpieczni, ale czy będziemy szczęśliwi?

Żeby być dobrym dla innych, trzeba najpierw nauczyć się traktować dobrze siebie. Ludzie, którzy nie mają kłopotu z samoakceptacją i znają swoją wartość, zazwyczaj nie podkopują samooceny innym, są ciekawi drugiego człowieka i z większą wyrozumiałością podchodzą do jego słabości. Lubić siebie – to potrafić zaakceptować swoje błędy, umieć się do nich przyznać i o nich rozmawiać, a co za tym idzie – rozmawiać z drugą osobą o jej błędach na zasadzie konstruktywnej krytyki, nie raniąc jej.

Jeśli jesteśmy perfekcjonistami, to z większym trudem przychodzi nam przyzwalanie sobie na popełnianie błędów. Jesteśmy surowi wobec siebie i wobec otoczenia. Dążenie do „bycia najlepszą wersją siebie” (takie zachęty słyszymy często w mediach) z jednej strony jest pozytywnym przekazem. Z pewnością warto dokładać starań, by być dobrym nauczycielem, rodzicem, pracownikiem, partnerem itd. Ambicja i wyznaczanie sobie śmiałych celów sprzyjają naszemu rozwojowi. Z drugiej strony – nie zatracajmy się w tym. Nie musimy być perfekcyjni. Warto dążyć do ideału, ale ze świadomością, że zawsze pozostanie on nieuchwytny. Może bycie „wystarczająco dobrym” jest w porządku? Nie unikajmy obsesyjnie popełniania błędów, nie tropmy ich w sobie i w innych. Błędy, gdy są po fakcie przeanalizowane, mogą nas do ideału przybliżać, bo wiemy już, czego w przyszłości nie robić. Jeśli nas od niego oddalają – to tylko na chwilę. Decyduje o tym nasza postawa. Próbujmy, testujmy, podejmujmy ryzyko, popełniajmy błędy, a potem uczmy się na tych doświadczeniach, by móc następnie uczyć innych. Gdy przyjmiemy takie podejście, z pewnością będziemy mogli powtórzyć za Abrahamem Lincolnem: „Idę wolno, lecz nie cofam się nigdy”.

Artykuł został opublikowany w: „UczMy” 2021, nr 4 (41), s. 7-9. Całość dostępna na stronie https://issuu.com/uczmy_czasopismo/docs/wrzesie_-pa_dziernik